مختصات حوزه علمیه زنده، منعطف و واکنش‌گرا
در ادامه گفت‌وگوهای تخصصی رسانه مرام در محور اخلاق اجتماعی روحانیت، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حسن بوسلیکی، استاد حوزه و دانشگاه طی گفتگویی تفصیلی با رسانه مرام به میزبانی حجت الاسلام ابراهیم شریفی درباره موضوع اخلاق اجتماعی روحانیت گفتگو کردند.
ثبات اخلاقی راهکار کلیدی مواجهه روحانیت با چالش‌های انتقاد از نظام پس از انقلاب
حجت‌الاسلام والمسلمین بوسلیکی در ابتدای این گفتگو درباره جایگاه روحانیت در نظام پس از انقلاب اسلامی و چالش‌های پیش‌روی این نهاد تأکید کرد: جایگاه روحانیت از پیش از انقلاب تاکنون تغییرات جدی داشته است. روحانیت که قبلاً بخشی از بدنه جامعه بود، پس از انقلاب وارد بدنه قدرت شده و این امر، ذهنیت مردم را نسبت به روحانیت حساس‌تر و انتظارات را افزایش داده است
وی افزود: حتی اگر تعداد روحانیان حاضر در بدنه قدرت محدود باشد، مردم تصور می‌کنند تعداد بیشتری از آنان در قدرت هستند. بنابراین، انتقادهای مردم به حاکمیت و نظام، به‌طور طبیعی به روحانیت هم تسری پیدا می‌کند. این موضوع امری است که در همه نظام‌ها وجود داشته و خواهد داشت.
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی درباره رویکرد مواجهه روحانیت با این انتقادها توضیح داد: در این زمینه، تکنیک‌های روانشناختی مدیریت فضا و ارتباط مؤثر مهم هستند، اما آنچه بیش از همه باید به آن توجه شود، جنبه اخلاقی موضوع است. من قصد دارم از منظر اخلاقی به این مسئله بپردازم، نه از منظر تکنیک‌ها یا مهارت‌های ارتباطی.
وی گفت: در فلسفه اخلاق، چهار مؤلفه اصلی برای تشخیص عمل درست وجود دارد: خصوصیت اخلاقی، قضاوت اخلاقی، انگیزش اخلاقی و مهارت در اجرا. تمرکز اصلی من بر قضاوت اخلاقی است که خود از سه بخش تشکیل می‌شود: حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی ابراز داشت: حساسیت اخلاقی به معنای فعال بودن وجدان اخلاقی در شناسایی موقعیت‌هایی است که دربردارنده مسائل اخلاقی‌اند. برای مثال، اگر در جمعی شوخی‌ای صورت گیرد و یکی از افراد ناراحت شود، فرد دارای حساسیت اخلاقی متوجه این تغییر رفتار می‌شود و آن را به‌عنوان یک مسئله اخلاقی درک می‌کند.
وی افزود: برخی افراد از حساسیت اخلاقی بالایی برخوردارند و کوچک‌ترین نشانه‌های ناراحتی دیگران را درمی‌یابند، در حالی‌که برخی دیگر تنها زمانی متوجه می‌شوند که مشکل به‌صورت جدی و آشکار بروز کرده باشد.
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی درباره اهمیت این موضوع در فضاهای دینی و رسانه‌ای توضیح داد: مثلاً در منبرهای مذهبی، اگر درباره احکامی چون خمس صحبت کنیم، باید به تأثیر گفته‌ها بر خانواده‌ها و فضای جامعه توجه کرد. گفته‌ای که ممکن است موجب تنش خانوادگی شود، باید با حساسیت اخلاقی مطرح شود.
وی خاطرنشان کرد: در فضای رسانه‌ای هم باید مراقب بود که پیام‌ها چگونه منتقل می‌شوند و چه تأثیری بر مخاطب دارند، چون ممکن است باعث سوءتفاهم و کاهش اعتماد عمومی شوند.
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی به تجربه شخصی خود اشاره کرد و گفت: من خودم در مقام نماینده حاکمیت ممکن است از قوانین و مقررات آسیب دیده باشم؛ برای نمونه دیروز موتورسیکلت من توقیف شد و نتوانستم آن را آزاد کنم!
وی تأکید کرد: روحانیت در مواجهه با انتقادها باید ضمن حفظ ثبات اخلاقی و وفاداری به اصول، با حساسیت و دقت رفتار و گفتار خود را تنظیم کند تا به اعتماد عمومی و مشروعیت نظام آسیب وارد نشود.
حساسیت اخلاقی در مواجهه با مردم؛ روحانیت نماینده حاکمیت است
حجت‌الاسلام والمسلمین بوسلیکی در تشریح اهمیت حساسیت اخلاقی در مواجهه با انتقادها و ارتباط با مردم بیان کرد: ممکن است خود من هم جزو کسانی باشم که مردم به‌عنوان نماینده حاکمیت می‌بینند، اما چه بخواهی و چه نخواهی، تو در نظر مردم نماینده حاکمیت هستی. بنابراین، هرگونه برخورد تو بلاواسطه به پای حاکمیت نوشته می‌شود.
وی افزود: همین که گوش می‌کنی، این یکی از تکنیک‌های مؤثر ارتباطی است که به آن گوش‌گردن می‌گویند. یعنی فعالانه گوش دادن، همراه با نشان دادن توجه، مثلاً تکان دادن سر، گفتن آره یا نه، و طرح چند سؤال مانند این که گفتی چطور شد؟ یا بیشتر بگو، ببینم؛ اینها باعث می‌شود طرف مقابل احساس کند که درد دلش شنیده می‌شود.
این استاد دانشگاه ادامه داد: گاهی طرف حساب عصبانی و ناراحت است، اما اگر با همدلی، کمی صبورانه گوش کنیم، حتی دست روی شانه‌اش بگذاریم، فضا به سمت همدلی و درک متقابل حرکت می‌کند. این شیوه‌ها، که در روانشناسی ارتباط مطرح می‌شوند، می‌توانند برخورد تقابلی را به درد دل و گفتگو تبدیل کنند.
وی تأکید کرد: در آن موقعیت باید آگاه باشیم که مخاطب ما را نماینده حاکمیت می‌بیند و کوچک‌ترین رفتار ما را از این منظر تحلیل می‌کند. این همان حساسیت اخلاقی است که باید به آن توجه داشت.
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی سپس به استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی اشاره کرد و گفت: تخیل اخلاقی معمولاً دو معنا دارد؛ یکی اینکه بتوانی گزینه‌های مختلف برخورد را در ذهن تجسم کنی. در موقعیت‌های بحرانی، ما انسان‌ها به‌دلیل هیجان، معمولاً فقط اولین گزینه‌ای که به ذهن می‌آید را انتخاب می‌کنیم، درحالی‌که آن گزینه لزوماً بهترین نیست.
وی افزود: مثلاً اولین گزینه ممکن است واکنش تند یا برخورد سخت باشد، اما ممکن است گزینه‌های بهتری مثل خریدن زمان باشد. می‌توان گفت: آقا من الان کمی عجله دارم، اجازه بده فردا با هم صحبت کنیم این کار ساده‌ای است اما می‌تواند فضا را آرام کند.
وی درباره تخیل آثار افعال توضیح داد: باید تصور کنیم اگر فلان برخورد را انجام دهم، طرف مقابل چه واکنشی نشان می‌دهد، بعدش چه می‌گوید و این وضعیت چگونه در دیگران بازتاب می‌یابد. مثلاً آیا در جمع حضور داریم یا به‌صورت خصوصی صحبت می‌کنیم؟ آیا رفتار ما باعث می‌شود تصویر مثبتی از ما در ذهن دیگران شکل بگیرد یا بالعکس؟
وی گفت: من خودم این تجربیات را دارم. ما به لباس روحانیت عادت کرده‌ایم و بعضی رفتارها برای ما ملکه شده‌اند؛ مثلاً پشت فرمان که می‌نشینیم، چگونگی استفاده از ترمز یا گاز را به‌صورت ناخودآگاه انجام می‌دهیم. اما از نگاه بیرونی باید خودمان را بسنجیم و رفتارهایمان را با دقت بیشتری بررسی کنیم.
حجت‌الاسلام حسن بوسلیکی این توانایی را ثبات شخصی یا اتخاذ دیدگاه دیگری نامید و افزود: در روانشناسی این مهارت را پرسپکتیو‌تیکینگ یا اتخاذ دیدگاه دیگران می‌گویند که در تعاملات روزمره بسیار حیاتی است
مواجهه مسئولان با فشارهای اجتماعی نیازمند هوشمندی و خودکنترلی است
حجت‌الاسلام بوسلیکی با بیان نکاتی درباره مواجهه نیروهای انتظامی و مسئولان در شرایط پرتنش، گفت: تصور کنید که شما به عنوان یک نیروی گشت در حال خدمت هستید و ناگهان خودرویی با سرعت بالا و رفتار خطرناک از کنار شما عبور می‌کند. طبیعی است که بخواهید آن خودرو را تعقیب و متوقف کنید. وقتی خودرو متوقف می‌شود، راننده که یک خانم جوان است، پیاده می‌شود. ناگهان کسی در گوش شما می‌زند و به شما اطلاع می‌دهد که در حال فیلمبرداری هستید و جریان خاصی به قصد تحریک و به چالش کشیدن شما شکل گرفته است.
وی ادامه داد: این موضوع پنج ثانیه قبل از پیاده شدن آن فرد به شما گفته می‌شود. سؤال این است که در چنین شرایطی چگونه باید رفتار کرد؟ آیا می‌توانید خویشتن‌داری کنید و واکنش مناسبی نشان دهید؟
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی با اشاره به اهمیت حضور ذهن و خودکنترلی افزود: این مثال برای نشان دادن اهمیت رفتار حساب‌شده و هوشمندانه در مواجهه با تحریکات و فشارهای اجتماعی است. ما طلبه‌ها یاد گرفته‌ایم که همواره خود را در محضر خدا ببینیم و بدانیم دوربین الهی همیشه روشن است، اما باید توجه داشت که در دنیای واقعی نیز چشم‌ها ما را می‌پایند و هر حرکت ما زیر نظر است.
حساسیت اخلاقی در مواجهه با دوربین‌ها و اهمیت سوگیری آگاهانه
دکتر بوسلیکی با تأکید بر اهمیت احساس حضور در محضر خداوند گفت: ما طلبه‌ها از بزرگان خود آموخته‌ایم که همواره خود را در محضر الهی ببینیم؛ دوربین الهی همیشه روشن است. اما علاوه بر آن، در فضای اجتماعی نیز دوربین‌های مردمی به صورت دائمی ما را رصد می‌کنند؛ حتی اگر فیلم دیجیتال ثبت نشده باشد، چشم‌ها ما را دنبال می‌کنند.
وی افزود: این آگاهی از جلوی دوربین بودن، حساسیت اخلاقی و تحمل ما را افزایش می‌دهد و رفتارهای هیجانی را از ما دور می‌کند.
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی درباره ذهنیت مردم نسبت به حاکمیت اظهار کرد: چه بخواهیم و چه نخواهیم، مردم به صورت پیش‌فرض فکر می‌کنند که ما به نفع حاکمیت سوگیری داریم. این فرض اولیه که در اصطلاح بای دیفالت نامیده می‌شود، یعنی ترازو از ابتدا به نفع حاکمیت سنگینی می‌کند.
وی ادامه داد: در چنین فضایی، حتی اگر عادلانه و منصفانه رفتار کنیم، در ذهن مخاطب قابل قبول نخواهد بود؛ زیرا یک طرف ترازو همیشه سنگین‌تر است. بنابراین برای ایجاد تصویری منصفانه از خود، ناچاریم مقداری سوگیری منفی و همراهی با طرف مقابل نشان دهیم.
اهمیت ثبات اخلاقی، درک مخاطب و یافتن نقاط مشترک
حجت‌الاسلام والمسلمین بوسلیکی در بیان اهمیت درک متقابل در ارتباطات اجتماعی گفت: یکی از قواعد مهمی که به آن perspective taking یا دیدگاه‌پذیری می‌گویند، این است که خودمان را جای طرف مقابل بگذاریم و ببینیم از منظر او چگونه انسانی هستیم و بر اساس آن رفتار کنیم. این قاعده، قاعده طلایی و کارآمدی است که در بسیاری از شرایط به کار می‌آید.
وی سپس به انتظارات مردم از طلبه‌ها و مسئولان اشاره کرد و گفت: متأسفانه برخی فکر می‌کنند ما به حاکمیت وصل هستیم و دستمان به جایی می‌رسد که می‌توانیم مشکلات آنها را حل کنیم و به دادشان برسیم. توقع دارند که ما برایشان گره‌گشایی کنیم. اما در عمل، خود من هم ممکن است با مشکلاتی ساده مواجه باشم؛ مثلاً همین دیروز موتور من را در پارکینگ گرفته بودند و نتوانستم آن را خارج کنم، یا در شهرداری جریمه‌ای برای من صادر شده که نمی‌دانم چرا! بنابراین انتظار آنها یک انتظار معقول و به نوعی درخواست کوچک برای کمک است، نه صرفاً انتقاد بی‌هدف یا اعتراض!
وی افزود وقتی مخاطب به ما مراجعه می‌کند، ایرادی ندارد که گاهی به او بگوییم: چشم، سعی می‌کنم اگر مسئولی دیدم حتماً حرف شما را منتقل کنم البته ممکن است من مسئولان زیادی ندیده باشم، اما صادقانه می‌گویم اگر مسئولی دیدم، پیگیری خواهم کرد. این صراحت و صداقت در بیان، زمینه اعتماد را فراهم می‌کند.
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی سپس به اهمیت یافتن نقاط اشتراک در گفت‌وگوهای دینی اشاره کرد پپیامبر خدا (ص) با کسانی که دینشان تحریف شده بود، اهل کتابی که قائل به تثلیث یا داشتن فرزند برای خدا بودند، سر کلمه‌ای به نام توحید و سواء یا یکتاپرستی به وحدت رسید. حتی با دشمنانی که نسبت به ایشان خصومت داشتند، تلاش می‌کرد نقاط مشترک را بیابد.
وی ادامه داد ما نیز باید گاهی جست‌وجو کنیم تا چند کلمه مشترک پیدا کنیم و بر اساس آن یک همدلی و همراهی شکل دهیم. حتی اگر دین طرف مقابل تحریف شده باشد، خداوند پیغام خود را در زمانی محدود به آنان رسانده و موضوع اصلی هم همین توحید و یکتاپرستی است.
حجت‌الاسلام وسلیکی تأکید کرد:اگر بتوانیم روی این نقاط مشترک متمرکز شویم، می‌توانیم با همدیگر برای بیان یک پیام و انجام یک کار مشترک، مانند نوشتن نامه، تهیه تومار یا برگزاری جلسه در شرق شهر، اقدام کنیم و از این طریق پیوند اجتماعی را تقویت کنیم
زنده بودن و پویایی حوزه علمیه
حجت‌الاسلام والمسلمین بوسلیکی در ادامه خاطرنشان کرد واقعیت این است که حوزه یک نهاد زنده است و مانند موجودی زنده با تحولات و تغییرات محیطی تعامل دارد. به این معنا که حوزه تحت تأثیر تغییرات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دچار تحول می‌شود و این تغییرات در نوع انتقادها، شیوه‌های آموزشی و منطق مواجهه با مسائل به‌وضوح دیده می‌شود.
وی ادامه داد اگر بخواهم نمونه‌ای دم‌دستی و ملموس بیان کنم، تغییرات جامعه در حوزه کاملاً مشهود و قابل مشاهده است. به عنوان نمونه‌ای تیپیکال، زمانی روحانیون عمدتاً از سر منبر با مردم سخن می‌گفتند. ساختار منبر را اگر دقیق نگاه کنیم، می‌بینیم که یک سوی آن روحانی است که ایده‌ای را ارائه می‌کند و سوی دیگر مردم هستند که فقط شنونده‌اند؛ این یک رسانه یک‌طرفه و بدون تعامل است
وی افزود: از نظر ساختاری، منبر حالت سلسله‌مراتبی دارد؛ روحانی در افقی بالاتر قرار دارد و مردم در موقعیتی پایین‌تر هستند. این نوع نگاه و تعامل، پیش از این کاملاً پذیرفته شده بود. تحولات جامعه باعث شده است که خود بسیاری از روحانیون، مانند همه مردم، به شیوه‌ای طبیعی‌تر و برابرتر با دیگران بنشینند. مثلاً حضرت آقای خامنه‌ای هم معمولاً روی صندلی می‌نشینند و حتی گاهی ایستاده با مردم صحبت می‌کنند؛ این وضعیت دیگر مانند گذشته نیست که همه مردم مجبور باشند روی زمین یا مکان‌های ناهموار بنشینند و روحانی بر بالای منبر قرار گیرد.
وی ادامه داد این تغییر چیدمان جلسات و نوع برخورد در رسانه‌های ملی و جاهای مختلف، نشان می‌دهد که حوزه خودش را با تغییرات اجتماعی وفق داده است. منبر به آن شکل سابق که روحانی در جایگاه بالاتر و مردم در جایگاه پایین‌تر بودند، دیگر پاسخگوی نیاز امروز نیست.
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی افزود نباید گذشته را نقد کنیم که چرا آن موقع این روش بود؛ آن زمان بافت تاریخی و فرهنگی‌اش این اجازه را می‌داد و آن کاملاً پذیرفته شده بود. اما امروز آن شیوه دیگر کارآمد نیست و ما باید هر پدیده را در بستر زمانی و فرهنگی خودش ببینیم.
وی تأکید کرد امروز مقام معظم رهبری هم هنگام سخنرانی گاهی یک ساعت یا بیشتر سرپا صحبت می‌کنند و در بسیاری از جلسات، تعداد قابل توجهی از سخنرانان و مسئولان روی صندلی می‌نشینند. این وضعیت نمادین نشان‌دهنده تغییر ساختار تعامل حوزه با جامعه است.
خطرهای جدید دین در جامعه و ضرورت حضور طلبه‌ها در بافت اجتماعی
حجت‌الاسلام والمسلمین بوسلیکی گفت:امروز آنچه دین مردم را به خطر می‌اندازد، نقدهایی است که متوجه کارآمدی نظام دینی است. من روی دین دینی تأکید می‌کنم. امروز مردم می‌گویند: آقا، شما که این همه روی منبر درباره دین حرف زدید، بسم‌الله، ببینیم خودتان چطور عمل می‌کنید. عدالت، صداقت، شفافیت و مواردی از این دست را مطالبه می‌کنند.
وی ادامه داد اگر هنوز نگران دین مردم هستیم، باید بگوییم دین مردم دیگر آن دین قدیمی و شبهات سابق نیست؛ الان شبهات جدیدی شکل گرفته است که به علوم روز مرتبط است. بحث‌هایی در زمینه‌های فیزیک، کوانتوم و علوم جدید مطرح شده که در سطح جامعه و کف خیابان هم شنیده می‌شود.
وی افزود مسائل دیگری نیز وجود دارد. دین مردم از جهاتی در خطر است که مرتبط با نحوه اداره نظام دینی و رفتار حکمرانان است. اگر واقعاً دغدغه دین مردم را داریم، باید طلبه‌ها را برای این مواجهه قوی کنیم و مهارت‌های لازم را بیاموزند. این یک جهاد طبیعی و اصلی است.
وی به طرحی اشاره کرد که زمانی ارائه شد و با واکنش منفی مواجه شد؛ یک زمانی پیشنهاد شد که یک شهرک مستقل برای طلبه‌ها بسازیم، اما این پیشنهاد مورد تمسخر قرار گرفت و کنار گذاشته شد. البته این پیشنهاد پیام مهمی داشت؛ یعنی نوعی نگاه به جامعه و حضور طلاب!
وی تأکید کرد من می‌خواهم برعکس این را بگویم؛ امروز باید از شهرک‌سازی برای طلبه‌ها دوری کنیم و نباید طلاب را در کلونی‌های جداگانه جمع کنیم. آنها باید در بافت طبیعی جامعه زندگی کنند.
وی توضیح داد طلبه‌ها باید در دل جامعه زندگی روزمره داشته باشند؛ مثلاً همسایه باشند، جایی که یکی موسیقی گوش می‌دهد، یکی روزه نمی‌گیرد، یکی رفتار متفاوتی دارد. دین و اخلاق واقعی وقتی دیده می‌شود که مردم در تعامل مستقیم با روحانی عادی و قابل اعتماد باشند.
تلاش و زندگی طلبه‌ها
حجت‌الاسلام والمسلمین بوسلیکی اظهار داشت:طلبه‌ها خود بهترین شاهد هستند که چقدر بی‌دریغ و خستگی‌ناپذیر تلاش می‌کنند؛ صبح تا شب مشغول مطالعه، تدریس و پژوهش‌اند. واقعاً این همه تلاش و کوشش در مسیر علمی و تبلیغی وجود دارد.
وی افزود خدا را شاهد می‌گیرم که قصد مظلوم‌نمایی ندارم، اما وقتی طلبه‌ها در بطن جامعه و در کنار مردم زندگی می‌کنند، بسیاری از مشکلات و سوء تفاهم‌ها از بین می‌رود. آنها زبان مردم را بهتر می‌فهمند و دردهای واقعی زندگی را لمس می‌کنند. این باعث می‌شود که در مواجهه با انتقادهای مردم نسبت به نظام، برخوردی هوشمندانه‌تر و نزدیک‌تر به واقعیت داشته باشند.
آیا طلبه‌ها با نگاه امنیتی مواجه شده‌اند؟
حجت‌الاسلام والمسلمین شریفی در سخنان خود پرسید:آیا می‌توان مطرح کرد که در فضای حوزه، با نوعی اقتدارگرایی مواجه هستیم که این وضعیت به بدنه طلبه‌ها نیز سرایت کرده است؟ به گونه‌ای که طلبه‌ها عمدتاً نگاه امنیتی داشته باشند تا نگاه تربیتی؟
ضرورت تبیین عقلانی دین در مواجهه با تغییرات جامعه
حجت‌الاسلام والمسلمین بوسلیکی با تأکید بر اینکه امروز جامعه نیازمند تبیین‌های عقلانی و دقیق درباره دین است، گفت امروز دیگر نمی‌توان فقط به روایت‌های قدیمی و استناد به آتوریته‌های مرجعیتی اکتفا کرد، چرا که این روش پاسخگوی پرسش‌های معاصر مردم نیست.
وی افزود:باید روشن کنیم که چرا اینگونه شده و عقلانیتش را برای مردم توضیح دهیم. حتی روایت‌های امام صادق علیه‌السلام هم دیگر به تنهایی پاسخگو نیست و نمی‌توان با استناد صرف به آنها، مردم را قانع کرد.
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی تأکید کرد وقتی پاسخگویی را فقط به مرجع بالاتری واگذار می‌کنیم، در واقع ضربه‌ای به دین وارد می‌شود؛ چرا که این امر باعث می‌شود مخاطب احساس کند که حتی پیامبر(ص) نیز نتوانسته است آن مسئله را به خوبی تبیین کند!
وی ادامه داد وظیفه علما و روحانیون است که خودشان پاسخگو باشند و تبیین‌های روشن و قابل فهم ارائه دهند. اگر کسی تبیین‌ها را نپذیرفت، اشکالی ندارد، اما باید تلاش کنیم دین برای مردم همچنان پاک و منزه باقی بماند.
حجت‌الاسلام بوسلیکی با اشاره به تغییرات فرهنگی و تاریخی گفت بافته تاریخی و فرهنگی حوزه‌های علمیه، زمانی به گونه‌ای بود که نیازی به زبان طبیعی و عقلانی نبود، اما امروز این شرایط تغییر کرده است.
وی افزود یک اصطلاح هست که می‌گوید کسی که همیشه خود را در موضع اقتدار می‌بیند، همواره انتظار اطاعت دارد. این روحیه در حوزه‌ها نیز به شکل انگاره‌ها و استعاره‌های مفهومی خودش را نشان می‌دهد.
ضرورت تبیین عقلانی و زبان استعاری در مواجهه با تغییرات فرهنگی و اجتماعی
وی ادامه داد وقتی به صد سال گذشته برمی‌گردیم، می‌بینیم که مردم نسبت به دین بسیار متعهد بودند و روحانیت به عنوان نماد دین، آتوریته‌ای (اقتدار فکری) قابل قبول داشتند. آتوریته‌ای که صرفاً بر پایه زور یا قدرت بیرونی نبود، بلکه از مشروعیت و مقبولیت معنوی ناشی می‌شد.
وی ادامه داد در آن زمان، لباس روحانیت خود به تنهایی اعتبار و مقبولیت داشت و حرف‌هایشان بدون نیاز به توضیح اضافی، حجت بود. اما امروز دیگر این شرایط وجود ندارد و باید برای مردم توضیح دهیم که چرا فلان حکم یا روایت را قبول کنیم.
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی به تغییر انتظارات مردم اشاره کرد و افزود امروزه مردم انتظار دارند که برای هر چیزی فلسفه و تبیین عقلانی ارائه شود؛ برای نماز، روزه و حتی احکام حجاب. این تغییر ریشه در تحول فرهنگی و اجتماعی دارد.
وی با تأکید بر نیاز به تبیین عقلانی گفت اگر بخواهیم فقط به روایت‌های دینی استناد کنیم، مخاطب امروز قانع نمی‌شود و حتی این کار ممکن است ضربه‌ای به دین بزند، زیرا مردم فکر می‌کنند که حتی پیامبر هم نتوانسته است پاسخگوی آنها باشد.
وی افزود:بنابراین لازم است که روحانیون خودشان مسئولیت پاسخگویی را بپذیرند و با زبان عقلانی و تبیین‌های روشن وارد عرصه شوند. اگر کسی نپذیرفت، اشکالی ندارد؛ ولی نباید دین را به خاطر کم‌کاری خودمان زیر سؤال ببریم.
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی سپس به اهمیت زبان استعاری و نقش آن در انتقال مفاهیم دینی اشاره کرد و گفت:یکی از مسائلی که باید به آن توجه کنیم، مفهوم استعاره‌های مفهومی است؛ یعنی وقتی از واژه‌هایی مانند سفر یا رشد گیاه برای بیان رشد معنوی استفاده می‌کنیم، همه ویژگی‌های آن مفهوم (راه، منزل، جوانه زدن و…) به مفهوم معنوی انتقال می‌یابد.
وی افزود این استعاره‌ها در ادبیات عرفانی و دینی ما بسیار کاربرد دارد و به صورت ناخودآگاه در گفتار و نوشتار ما جریان دارد. مثلاً قرآن رشد جامعه مؤمنین را به رشد گیاه تشبیه کرده است.
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی سپس به استعاره‌های جنگ، مبارزه و جهاد در فرهنگ دینی و ملی اشاره کرد و گفت:ما در فرهنگ خود کهن الگوهایی داریم که بر پایه قهرمانان ملی و ارزش‌های سلحشورانه شکل گرفته‌اند. به همین دلیل در روایات کربلا، فضای جنگ و سلحشوری غالب است و حتی در سرود ملی نیز این حس حماسی حضور دارد.
وی خاطرنشان کرد:امروز نیازمندیم که زبان و بیان دینی خود را غنی‌تر کنیم و از تنوع استعاره‌ای بهره ببریم تا پیام‌های فرهنگی و دینی با تأثیرگذاری بیشتر و فهم گسترده‌تر به مخاطبان منتقل شود.
ضرورت اصلاح انگاره‌های ذهنی طلبگی و پرهیز از تعارفات
حجت‌الاسلام والمسلمین بوسلیکی با تأکید بر لزوم گفت‌وگوی بی‌تعریف و منصفانه درباره واقعیت‌های درون حوزه، اظهار داشت زمانه، زمانه تعارفات و خود را فداکردن بی‌منطق نیست؛ باید بی‌تعریف و صریح حرف زد. ما در حوزه بزرگ شدیم، سال‌ها درس خواندیم، از سطوح ابتدایی تا کفایه را گذراندیم. در همان سال‌های اولیه طلبگی، انگاره‌هایی به ما القا شد که عمیقاً در ذهن ما ریشه دوانده است.
وی ادامه داد از جمله این انگاره‌ها این است که گفته می‌شود ما سرباز امام زمانیم، یا کسی که در راه تحقیق دینی گام می‌گذارد، روزی به مقام بالایی می‌رسد که حتی بر ملائکه برتری دارد. چنین تعابیری در ذهن ما جا خوش کرده است.
دکتر حسن تصریح کرد این انگاره‌ها موجب شده تصور شود که ما خاصیم و دیگران نیستند؛ وقتی خود را سرباز می‌دانیم، طبیعتاً دشمن هم باید وجود داشته باشد. تفکر یا با ما یا بر ما نیز همین ذهنیت را تقویت می‌کند.
وی افزود:واقعیت این است که این استعاره‌ها و انگاره‌ها باید از همان ابتدا در دوران طلبگی اصلاح شوند تا در موقعیت‌های حساس، دچار خطا و سوءتفاهم نشویم.
وی تأکید کرد:برای تحول فرهنگی و اصلاح روند فکری، باید این موضوعات را بدون تعارف و به شکل علمی و دقیق بازنگری کنیم.
نقد استعاره‌های رایج و پرسش درباره وضعیت واقعی مردم
حجت‌الاسلام والمسلمین شریفی با اشاره به تاثیر استعاره‌ها در باورها گفت:ببینیم این استعاره‌ها واقعاً کار می‌کند یا نه. این موضوع را شما بهتر از همه می‌فهمید. اما باید بپذیریم که گاهی همین استعاره‌ها باعث می‌شود حرف‌ها به درستی منتقل نشود یا نادیده گرفته شود. زمانی که امام (ره) فرمودند مردم ولی نعمتان این انقلاب هستند، سوال این است که امروز این فضا کجاست؟ آیا واقعاً مردم در جایگاهی هستند که مدنظر امام بود؟
انتقاد از فضای توقع‌محور و رفتارهای غیرمنصفانه در مجالس دینی
این استاد دانشگاه با بیان اینکه فضای فعلی جامعه به دور از انصاف و عدالت است، تصریح کرد:این فضا کجاست؟ متأسفانه در این فضا نوعی مطالبات غیرمنطقی و توقع‌مندی‌های زیاد شکل گرفته است.وقتی وارد مجلس می‌شویم، انتظار داریم دوستان ما جا باز کنند، برای خانواده ما امتیازاتی قائل شوند و این مسائل طبیعی جلوه می‌کند. اما این نگرش، اشتباه است!
وی با اشاره به تجربه شخصی خود ادامه داد:در یکی از مجالس عزاداری، جایی برای نشستن نبود، ولی برخی افراد با نفوذ و جایگاه‌شان، بدون رعایت عدالت جای خود را گرفتند. توازن و عدالت در این فضاها رعایت نمی‌شود.
درس بزرگ تواضع از آیت‌الله حائری شیرازی و ضرورت کاهش توقعات برای حفظ همدلی
حجت‌الاسلام والمسلمین بوسلیکی با اشاره به خاطره‌ای از آیت‌الله حائری شیرازی، گفت ما چقدر از رفتار آیت‌الله حائری شیرازی فاصله گرفته‌ایم؟ ایشان زمانی که برای گردش به منطقه‌ای رفته بودند، با وضع نامناسب دستشویی‌های عمومی مواجه شدند؛ مکانی که نه آب داشت و نه امکانات پاکیزگی. ایشان بدون هیچ تردیدی، خودش شروع به تمیز کردن آنجا کرد و حتی دیگران را نیز تشویق کرد که این کار را انجام دهند!
وی افزود تصور کنید عالمی با آن مرتبه علمی و معنوی و سن بالا، چنین رفتاری دارد و خود با دستانش پاکیزگی را به آن مکان بازمی‌گرداند. این خاطره برای من بسیار تکان‌دهنده و آموزنده بود.
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی سپس به وضعیت کنونی جامعه اشاره کرد و گفت اگر به نظام و انقلاب باور داریم، باید توقعات‌مان را پایین بیاوریم و یاد بگیریم چگونه با منتقدان برخورد کنیم. باید منتقد اجازه داشته باشد حرفش را بزند و ما هم در برابر انتقاد، تحمل و صبر داشته باشیم، حتی اگر مجبور شویم تیر ترکش بخوریم یا سختی‌هایی تحمل کنیم.
وی تصریح کرد روحیه تقابل و دوگانگی که امروز بین برخی وجود دارد، به ضرر همه است. این استعاره‌هایی که فاصله و دشمن‌سازی ایجاد می‌کنند، باید کنار گذاشته شوند. باید به جای جنگیدن، همدل شویم. ما هنوز در راه نظام شکنجه نشده‌ایم، سیلی نخورده‌ایم، پس تحمل کنیم که دو سه تا ضربه کوچک هم شاید بخوریم اما نباید درگیری‌ها و توقعات بی‌جا، وحدت و همدلی را از بین ببرد.
جذابیت لباس روحانیت در فضای رسانه‌ای و ضرورت بهره‌برداری هوشمندانه از آن
حجت‌الاسلام والمسلمین بوسلیکی، با اشاره به نقش لباس روحانیت در جذب مخاطب به‌ویژه در فضای شبکه‌های اجتماعی، به بررسی دلایل برجستگی و نفوذ این لباس سنتی در میان جامعه پرداخت.
وی با ذکر مثال طنز و جوک‌های فراوانی که در فضای مجازی منتشر می‌شود، اظهار داشت: در شبکه‌های اجتماعی افراد زیادی جوک و مطالب سرگرم‌کننده منتشر می‌کنند که بازخورد گسترده‌ای هم دارد. اما وقتی یک روحانی دو سه جوک ساده می‌گوید، این موضوع خیلی بیشتر بازنشر و وایرال می‌شود. چرا؟ چون این لباس و هویت روحانیت، جذابیت خاصی دارد!
وی افزود لباس روحانیت نماد تفاوت و سنت است؛ چیزی که در جهان مدرن و میان انبوه پوشش‌های یکسان و سریع‌التغییر، برای مردم جذابیت ویژه‌ای دارد. وقتی در خیابان دو نفر با صدای بلند صحبت می‌کنند، اگر یکی از آنها روحانی باشد، توجه بیشتری جلب می‌شود.
وی سپس به اهمیت مفهوم جذابیت اشاره کرد و گفت جذابیت صرفاً به معنای محبوبیت نیست بلکه به معنای جلب توجه و تمایز است. لباس روحانیت دقیقاً همین ویژگی‌ها را دارد: متفاوت، خاص و حامل نمادهای سنتی دیرینه است.
حجت‌الاسلام بوسلیکی در ادامه با بیان اینکه نمادهای سنتی در جهان مدرن جایگاه خاصی دارند، توضیح داد: در جهان امروز، افراد برای تجربه اصالت و سنت به مراکز بوم‌گردی می‌روند، لباس‌های محلی می‌پوشند و به سراغ نمادهای فرهنگی کهن می‌روند. این نشان می‌دهد که سنت و اصالت همچنان جذابیت دارند.
وی با اشاره به ترکیب عبا و قبا به عنوان دو عنصر مهم لباس روحانیت، گفت لباس روحانیت ترکیبی است از سنت دینی که قدمتی ۱۴۰۰ ساله دارد. حفظ این لباس در جامعه‌ای که پوشش آن کاملاً تغییر کرده، خود پیام و نشانه‌ای از اصالت و پایبندی به ارزش‌هاست.
جذابیت لباس روحانیت، فرصتی برای تأثیرگذاری فرهنگی است
حجت‌الاسلام والمسلمین بوسلیکی در سخنانی به بررسی ابعاد فرهنگی و اجتماعی لباس روحانیت پرداخت و گفت: اینکه وقتی یک روحانی در فضای مجازی جوکی می‌گوید و ویدئوی او وایرال می‌شود، در حالی‌که همان جوک از زبان یک فرد عادی بازتاب ندارد، نشان‌دهنده یک نکته مهم است؛ این لباس، به‌خودی‌خود توجه‌برانگیز است و جذابیت دارد.
وی تأکید کرد: نباید این جذابیت را صرفاً به معنای مطلوبیت گرفت، بلکه باید آن را به‌عنوان ظرفیتی برای جذب توجه و تأثیرگذاری در نظر گرفت. مردم رفتارهای روحانیون را رصد می‌کنند، چون این لباس، هم خاص است و هم متفاوت.
وی افزود: در دنیای مدرن، نمادهای سنتی جذابیت خاصی دارند. همان‌طور که افراد به اقامت در خانه‌های بوم‌گردی یا پوشیدن لباس‌های عشایری علاقه نشان می‌دهند، لباس روحانیت نیز واجد همان جذابیت سنتی است. این لباس دو ویژگی دارد: از یک سو متفاوت است و از سوی دیگر، نماد سنت‌های دینی و ملی ماست.
بوسلیکی در ادامه گفت: قَبا، که متعلق به دوره قاجار است، بخشی از اصالت ایرانی ما را در خود دارد. اگر برخی دم از ایرانیت می‌زنند، باید دید چه کسی این اصالت را حفظ کرده است؟ ما با همین لباس، نماد سنت را در جهان مدرن زنده نگه داشته‌ایم.
وی با اشاره به عناصر زیبایی‌شناسانه لباس روحانیت خاطرنشان کرد در بسیاری از فیلم‌ها و انیمیشن‌ها، قهرمانان شنل‌پوش هستند؛ از بتمن و سوپرمن گرفته تا دیگر شخصیت‌ها. چون به لحاظ بصری، پوشش بلند جلوه‌ای خاص دارد. عبای مرتب، تمیز و اتو شده، در کنار قبا، می‌تواند تصویر زیبایی خلق کند که علاوه‌بر وقار و متانت، نوعی پیام فرهنگی نیز به‌همراه دارد.
وی با بیان اینکه استفاده ناصحیح از این لباس، می‌تواند اثرات منفی بگذارد، تصریح کرد متأسفانه گاهی با لودگی و شوخی‌های سطحی می‌خواهند جذابیت ایجاد کنند، در حالی‌که روحانی می‌تواند با رفتار متین، شوخ‌طبعی سالم، نشست‌های صمیمانه با نوجوانان و گفت‌وگو درباره فیلم، داستان، یا حتی همراهی در تفریحات، تأثیرگذار باشد.
وی به نیازهای عاطفی و روانی نسل امروز اشاره کرد و گفت: امروز نوجوانان بسیاری از حمایت خانواده محروم هستند. خانه‌هایشان محل تنش، اضطراب و افسردگی است. آنها برای فرار از این فضا به خیابان، پارک یا کافی‌شاپ پناه می‌برند. در چنین شرایطی، روحانی باید پناهگاه معنوی و عاطفی برای آنها باشد، نه اینکه جذابیت خود را صرف امور سطحی و بی‌محتوا کند!
جذابیت ما در معنویت است، نه در تقلید از فضای مجازی
حجت‌الاسلام والمسلمین بوسلیکی با انتقاد از گرایش برخی متدینان به تقلید از سبک‌های رایج در فضای مجازی تأکید کرد: یکی از اصلی‌ترین جلوه‌های جذابیت ما، معنویت است؛ اما متأسفانه گاهی به‌جای حفظ این گوهر ارزشمند، به دنبال همرنگ جماعت‌شدن می‌رویم. فضای مجازی ما را با خود می‌برد و ما نیز تبدیل به یکی از همان‌ها می‌شویم: جوک می‌گوییم، لودگی می‌کنیم، نمایش اجرا می‌کنیم… اما بعدش چه؟
وی ادامه داد: ما باید جذابیت‌های معنوی خود را حفظ کنیم. اجازه بدهید یک مثال بزنم. آیت‌الله بهاءالدینی چه داشت؟ یک پیرمردی بود؛ نه ظاهری خاص، نه موقعیت نمایشی، نه سخنان طنزآمیز. اما آن‌همه جوان مثل پروانه به دور او می‌چرخیدند. یا آیت‌الله بهجت، واقعاً چه چیزی داشت؟ جوک می‌گفت؟ ظاهری فریبنده یا ظاهر فیتنس‌گونه داشت؟ خیر! اما دل‌ها را جذب می‌کرد!
وی با تأکید بر اصالت معنویت در دل‌های مردم، خاطرنشان کرد: بسیاری از ما تصور می‌کنیم اگر دکور خانه‌مان را مدرن کنیم یا سبک زندگی‌مان را تغییر دهیم، جذاب می‌شویم. اما مهم‌تر از آن، سادگی و بی‌آلایشی است. انرژی مثبت و نورانیت معنوی از دل خانه‌ای ساده بیرون می‌زند، نه از تجمل. این است آن جذابیتی که ما باید به آن توجه کنیم.
وی در ادامه سخنان خود گفت: جوان امروز، اگرچه با تکنولوژی در ارتباط است، اما از درون تشنه معناست. ما باید این جذابیت‌های معنوی را جدی بگیریم. این مواد اولیه‌اش را داریم. ما بر دوش بزرگانی ایستاده‌ایم که برای این لباس، برای این روحانیت، وجاهت و اعتبار خریده‌اند. حالا نباید آن را خرج جوک‌گفتن و دنبال جمع‌کردن در فضای مجازی کنیم.
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی همچنین درباره فعالیت‌های دینی در فضای مجازی گفت: ما در این فضا سنگرهایی را از دست داده‌ایم که دیگر به‌راحتی به دست نمی‌آیند. پس نباید خود را در آن خفه کنیم. جهاد اصلی ما باید در فضای واقعی و حقیقی انجام گیرد. فضای مجازی جایگاه خود را دارد، اما نباید ما را از اصالت خود دور کند.
تمجید از سادگی و معنویت بزرگان
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی با ذکر مثال‌هایی از بزرگان دین گفت: آیت‌الله بهاءالدینی یا آیت‌الله بهجت چه چیزی داشتند؟ یک پیرمرد ساده با لباس روحانیت، بدون تیپ خاص، بدون “سیکس‌پک”! اما جوان‌ها مثل پروانه دُورشان جمع می‌شدند. آنها معنویت داشتند، و این معنویت جذاب‌ترین سرمایه‌ی ماست.
وی در ادامه به اهمیت ساده‌زیستی اشاره کرد و گفت: خانه‌ی ساده‌ی شما، برخورد مؤمنانه‌تان، می‌تواند بیش از هر ظاهر فریبنده‌ای برای مردم جذاب باشد. ما باید آن انرژی مثبت معنوی را حفظ کنیم و از سادگی خود خجالت نکشیم. سرمایه ما همین است!
فضای مجازی سنگر ما نیست، خیابان‌ها را دریابیم
وی با اشاره به سازوکارهای رسانه‌ای غربی در فضای مجازی گفت: گفتمان‌هایی که در فضای مجازی تولید می‌شوند، عمدتاً با هدف تضعیف نهادهای دینی و حاکمیتی شکل می‌گیرند. ایران‌هراسی، اسلام‌هراسی، آخوند‌هراسی؛ اینها انگاره‌هایی است که در ذهن مخاطب القا می‌شود، و ما نمی‌توانیم آنها را در فضای مجازی خنثی کنیم، چون قدرت دست ما نیست.
روایت عینی از شکستن ذهنیت‌ها
وی با ذکر تجربه‌ای شخصی ادامه داد: یک‌بار ماشینم را اشتباهی جلوی مغازه‌ای پارک کردم. بعد از کلاس، تماس گرفتند که مزاحم کسب‌وکارشان شده‌ام. با وجود خستگی، رفتم و عذرخواهی کردم. هفته بعد هم با یک جعبه سوهان رفتم سراغشان. برخوردشان بسیار محترمانه بود؛ در مسیر برگشت تماس گرفتند و گفتند که با این کار، ما را خجالت دادید لذا آن مغازه‌دار شاید صدها ساعت ذهنش با محتواهای ضدروحانیت پر شده بود، اما با یک رفتار محترمانه، آن ذهنیت فرو ریخت. به همین خاطر می‌گویم سنگرهایی را که در فضای مجازی از دست دادیم، باید در کف خیابان پس بگیریم!
حجت‌الاسلام و المسلمین بوسلیکی در پایان تصریح کرد: ما روی دوش بزرگانی ایستاده‌ایم که برای لباس روحانیت، وجاهت و اعتبار خریده‌اند. اکنون نوبت ماست که آن وجاهت را خرج ترویج معنویت کنیم، نه فالوئر گرفتن. فضای مجازی محل جهاد طبیعی ماست، اما پیروزی در آنجا دشوار است. باید به میدان عمل واقعی برگردیم!